Được sự đồng ý của anh Lý Viễn Giao , tác giả những bài nhàn đàm về thơ HaiKu, NM xin đăng lại các bài viết này như là tài liệu nghiên cứu về một thể thơ ngắn -dòng thơ HaiKu Việt · Cảm ơn tác giả Lý Viễn Giao.
THƠ HAIKU - ĐÔI ĐIỀU
(Nhàn đàm - Lý Viễn Giao)
Trong các phiến khúc Haiku từ xưa đến nay, ở mọi quốc gia, đều rõ mồn một ba thành phần. Người ta có thể viết trên ba dòng:
古池や ( Furuikeya )
蛙飛び込む ( Kawazu tobikomu )
水の音 ( Mizu no oto) ( Basho )
Hay một dòng, dùng dấu ngắt để phân cách ba thành phần ấy :
古池や / 蛙飛び込む /水の音
Hãy cùng nhau làm công việc tìm xem các thành phần ấy là gì để đi đến chuẩn mực khảng định một khúc thơ có phải Haiku hay không.
Là ba câu ư?
Ở một số bài thơ, đó là ba câu thực sự . Chẳng hạn:
“Cá xuống nước
Mây về trời
Ta thả ta vào chân không” (Doãn Thiện Niệm). Hay:
“Chiếu giải hiên đình
Sáo ghẹo trúc xinh
Tay em uốn gió” (Lý Viễn Giao)
“Sông đưa nước ra biển
Gió dìu mây về nguồn
Người đưa hồn về quê” (Lam Hồng)
Nhưng ở rất nhiều bài, ba thành phần này chưa là câu:
“Ngõ cụt
Thoáng bóng hồng
Vấp” (Nguyễn Kỳ Anh). Hay:
“Không mưa
Những cột đèn đường
Âm bản đêm” (Đinh Trần Phương)
Ngay cả bài thơ Con ếch của Basho, chỉ có hai thành phần sau “Con ếch nhẩy vào” và “Tiếng nước xao” là câu còn “Ao xưa” đâu phải thế!
Ba thành phần của khúc thơ Haiku là ba câu với đầy đủ chức năng của nó để tạo nên bài thơ thì điều đó không sao cả. Nhưng có cần phải như vậy không thì cũng thấy rồi. Cho nên không thể mặc định cho thơ haiku là Thơ ba câu.
Hay là ba dòng?
Dòng không mảy may mang ý nghĩa nội dung nào trong viết lách. Dòng chỉ có vai trò như một đơn vị đong chữ. Trên một dòng, người ta có thể chỉ viết một chữ nhưng cũng có thể viết đầy kín chữ. Có thể viết một câu hay nhiều câu. Nếu các chữ trên đó là của một ý sẽ không cần phải dùng đến dấu phân cách . còn như trên dòng ấy gồm nhiều thành phần, tùy theo mối quan hệ giữa chúng mà dùng các dấu phẩy (,), chấm (.), chấm phẩy (!), hỏi chấm (?) … hay gạch chéo (/) để phân định. Thơ Haiku thường hay dùng cách viết mỗi thành phần riêng một dòng, cũng có viết chúng trên một dòng rồi dùng dấu gạch chéo để phân chia nhưng ít hơn. Chẳng hay có phải vì thế mà nhiều người mặc nhiên gọi thơ này là thơ ba dòng? Điều này rất nguy hiểm, nó sẽ dẫn đến sự lẫn lộn về tiêu chí của một bài thơ. Nếu trên mỗi dòng là một thành phần đúng chức năng thì sẽ không sao rồi, nhưng nếu đặt lên dòng kẻ một số chữ không có ý, không hình ảnh, không nằm trong mối quan hệ chung với các dòng khác để nói lên một ý tưởng thì sao thành khúc Haiku.
Vậy ba thành phần ấy là gì ?
Trong nhiều trường hợp mỗi thành phần ấy là một hình ảnh, chẳng hạn:
“Hai người đơn côi
Ngược chiều
Sóng đôi” (Như Trang) Hay:
“Chớp lóe
Mưa trắng đồng
Mẹ gánh cơn giông” (Lương Thị Đậm)
“Tia chớp xanh lè
Gió bấu ngọn tre
Mưa nghiêng mái lá” (Lý Viễn Giao)
Nhưng trong nhiều trường hợp khác, ba thành phần của khúc thơ chỉ là ba ý:
“Xuân đến
Xuân đi
Tình ở lại” (Thánh Ngã) Hay:
“Tháng Bẩy qua rồi
Sao còn rơi lệ
Vợ chồng Ngâu ơi!” (Đoàn Thị Thu Vân)
“Trăng vàng đỏng đảnh
Đẹp chỉ đêm rằm
Đâu ngờ hôm khuyết” (Mai Trinh)
Lại cũng có khúc Haiku chứa cả hình ảnh và ý xen nhau trong ba thành phần của mình:
“Gió xuân
Tóc trắng bay
Nhớ thời mười bẩy” (Lê Thị Bình) Hay:
“Ánh mắt
Nụ cười
Tim lỗi nhịp” (Phạm Ngọc Liễn)
“Cánh buồm nâu
Về đâu
Biển nhớ” (Lý Viễn Giao)
Có thể gần như khảng định, ba thành phần trong phiến khúc Haiku phải là những hình ảnh hay ý. Nếu muốn biểu đạt cho gọn, chỉ dùng một tên thôi, thì nên gọi thế nào sẽ là hợp lý? Ý có thể không phải là hình ảnh nhưng mỗi hình ảnh thực ra đã nói lên một ý. Vin vào lẽ ấy mà thống nhất cho rằng bài thơ Haiku gồm ba ý quả thật không sai. Ba ý này độc lập với nhau trong một chủ đề thống nhất , bởi thế được nhấn mạnh bằng danh xưng “Ngắt ý”.
Quan hệ giữa ba ngắt ý trong một khuc Haiku rất bình đắng. Chúng bổ sung cho nhau để làm nên ý tưởng chung cho toàn bài. Xin lấy khúc Haiku của tác giả Phùng Gia Viên làm minh chứng:
“Cành củi
Gió lay
Bướm đậu”.
Ở đây các ngắt ý không hề phụ thuộc nhau, chẳng ý nào là phụ, là chính. Nếu nhặt riêng từng ý sẽ chẳng thấy điều gì nhưng gộp chúng lại thì đó là mùa xuân, là sự hồi sinh trên khô cằn, là tình yêu…
Ta hay gặp trường hợp một phần phụ, phần nối dài của một ý được viết tách ra rồi coi đây là một ý thì khúc thơ đó chưa phải Haiku:
“Chiều vương
Sương buông
Trên vuông cỏ biếc” (Ví dụ của tác giả bài viết này)
“Trên vuông cỏ biếc” có phải chỉ là cái đuôi của ý hai không. Vậy ví dụ trên chưa phải là bài thơ Haiku.
Đôi khi lại gặp trường hợp một phần của ý được tách ra để tạo cảm giác về hình thức coi đó là là một ý :
“Rau càng xanh
Canh
Càng rầu” (Vì phun thuốc !) (Ví dụ của tác giả bài viết này)
Như vậy cũng không làm nên khúc Haiku được vì cả hai dòng dưới mới chỉ là một ngắt ý “Canh càng rầu” mà thôi.
Bài thơ viết đúng tiêu chí của cấu trúc chưa chắc đã hay. Bài thơ hay nhưng không đúng tiêu chí sẽ không là thơ Haiku. Thiết nghĩ, người làm thơ Haiku trước hết phải làm đúng, sau đó nâng lên thành hay bằng tài ba riêng của từng người vốn có hoặc tích lũy mà có được. Cái hay bay lên từ cái đúng là hay vĩnh cửu, một điều không phải chỉ của thơ, lại càng không phải của riêng thơ Haiku.
LÝ VIỄN GIAO
MẤY LÁ TRẦU MẶT
(Nhàn đàm - Lý Viễn Giao)
Nhìn vào những bài thơ đoạt giải trong cuộc thi thơ Haiku do câu lạc bộ thơ Việt Tiệp Hải Phòng tổ chức, ta không thể không mừng cho những bước tiến vượt bậc trong sáng tác thơ Haiku hôm nay. Nó khảng định được độ vững chãi của cả nội dung và hình thức mà ta dày công tìm tòi cho thể thơ có tuổi đời rất trẻ này.
Haijin Lê Đình công , một người lăn lộn trong ngành y từ những ngày phải đạp lên bao gian khó để dành lấy những kỳ tích cho mình, cho đời đã thốt lên lời ngạc nhiên “Ô kìa ban mai” !
Mông lung đêm dài
Chợt vang gà gáy
Ô kìa ban mai
Đây đâu phải giản đơn là cảm xúc của người thức đêm chờ một tiếng gà cất lên gọi mặt trời. Phải coi thán ngữ này là sự bùng nổ của nỗi niềm hồ hởi , một trạng thái mừng vui khó bề kìm nén trước cái mà bấy lâu ấp ủ, đợi chờ. Thì đúng thôi, mỗi chúng ta và cả dân tộc này đang đứng trước ngồn ngộn những thử thách và hy vọng nhưng phải nhìn bằng con mắt người chiêm tinh. Đó là ánh sáng, là ban mai !
Với nữ sĩ Tuyết Loan, cách nhìn đời có pha chút vị chua chát nhưng vẫn mang chất dìu dịu của người phụ nữ, của một nhà giáo. Có ảo đấy, nhưng cái ảo đáng yêu. Con cá đớp nhầm mồi mà mồi lại là bóng nước của nụ đào thì cũng là mùa xuân thôi chứ chi đâu.
Cành đào soi bóng trăng
Ngỡ mồi
Con cá đớp
Thi nhân Lê Văn Chuyền bước ra khỏi cái bề bộn công việc của một thứ trưởng. Anh đưa ta về ngày xưa với dịu dàng ức niệm của gió. Gió từ tay mẹ, từ cánh quạt mo !
Chiếc quạt mo
Âu yếm tấm thân tôi mệt mỏi
Làn gió thời ấu thơ
Cái vất vả trong tuổi thơ thì đã lộ ra bởi tấm thân mệt mỏi rồi. Nhưng sự cao quý đến mức nâng lên tầm trân trọng là cái quạt mo khô kia không nhả gió vô hồn mà âu yếm. Người đấy chứ quạt đâu . Nhân văn đến độ nhân văn ! Chính từ trong hơi gió thân thiết đó của mo cau, của mẹ, của quê hương đã nên anh dáng vóc hôm nay và nên đất nước tầm đứng này.
LÝ VIỄN GIAO
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét